Manastir Gradac

Daleko udaljen od prvog većeg grada, na padinama Golije, iznad gradačke reke, leži jedan od najstarijih spomenika raške stilske grupe manastir Gradac. Manastir je izgrađen oko 1270 godine a ktitor je bila kraljica Jelena, majka kraljeva Milutina i Dragutina, žena kralja Stefana Uroša I. Nekoliko puta napuštan, rušen, obnavljan, konačna rekonstrukcija se desila u vreme komunizma, a radovi na crkvi Bogorodice i dalje traju. Živopis kraljice Jelene otkriva da je na mestu postojeće Bogorodičine crkve nekada bilo verovatno neko vizantijsko utvrđenje, pošto je mesto bilo poznato. Za vreme rekonstrukcije crkve su pronađeni ostaci starijeg hrama čija apsida leži na zapadnom portalu crkve u manastiru Gradac. Zapadno od crkve su pronađeni ostaci kružne prostorije, neki predpostavljaju da je u pitanju baptisterijum, mada nema nikakvih drugih ostataka koji bi to potvdili. Druga mogučnost jeste da je stariji hram koji je bio na mestu današnje crkve bio kružnog oblika, verovatno izgrađen pod uticajem crkve Sveti Serđ i Vakh u Carigradu ili crkve San Vitale u Raveni.

 

Gradac je manastir koji je građen verovatno od strane graditelja iz Italije koja je u to vreme bila pod uticajem kasne gotike. Klasični primeri gotske arhitekture se i ovde vide. Kontrafori uz oltarski prostor, svodovi iznad priprate, plastika nad portalom itd.

Crkva Bogorodice je jednobrodna građevina sa kupolom na osmostranom tamburu i bočnim pevnicama u naosu. U priprati su dodatno izgrađene još dve kapele sa severne i južne strane. Nad pripratom se nalazi krstasti svod koji je jedan od gotskih uzora. U naosu se nalaze zapadni i srednji travej nad kojima je konstruisana osmostrana kupola.

Jedinstven prostor naosa dele dvostepeni pilastri na dva dela nad kojima se nastavlja polukružni luk.Uz zidove traveja, ispod poda sa južne strane nalazi se ktitorski sarkofag. Apsidalni prostor crkve se sastoji od trodelnog istoč

nog traveja i tri apside na istoku. Odvojen je od naosa sa dva pilastra i dva stupca između kojih se nalazi mermerni ikonostas. Svi prozori u naosu su bifore. Fasade su omalterisane belim malterom, portal i svi prozori osim onih na tamburu imaju bele mermerne okvire. Uz oltarski prostor nalaze se četiri kontrafora, a podstrešja krovova su ukrašena slepim arkadama koje imaju jaka obeležja progotike.

Crkva Bogorodice u manastiru Gradac je jedinstvena po svom gotičkom uzoru, jasno je da su je radili stranci jer se stilski prethodnik, a ni sledbenik ne mogu utvrditi. Iako stilske osobenosti nisu imale uticaja u daljoj arhitekturi u Srbiji, Gradac ostaje upečatljiv po razlikama od ostalih crkava raške stilske grupe.

Tekst: Ivan Veselinović

Fotografije: Darko Veselinović