Crkva Uspenja presvete Bogorodice

Iznad Smedereva, već puna dva milenijuma, današnje tzv. Karađorđevo brdo služilo je kultu. Tu je bio paganski hram sa rustičnom boginjom Nikom. Njega su otkopali Nemci posle 1921. godine kada su pristupili uređivanju svog vojničpkog groblja u Smederevu. Tom prilikom je iskopan jedan deo vinograda Luke Likića, advokata. Taj teren je poravnjan i na njemu je prvo sazidana kuća za čuvara groblja koju je 1957. godine preuredio akademski vajar Selimir Jovanović za potrebe svog ateljea. Nemci su naišli na temenje jednog omanjem rimskog okruglog zdanja koje je imalo oko 7 metara u prečniku. Temelji su predstavljali ostatke nekog paganskog hrama davno srušenog. Tokom izvođenja radova Nemci su naišli i na jednu dosta visoku figuru, koje je predstavljala neko krilato božanstvo, možda Apolona ili neku drugu mitsku ličnost. Nadjeni predmeti i skulptura boginje Nike su nestali tokom rata i samo se pominju u pisanim dokumentima. Prema tome, ovde se radi o najstarijim antičkim sakralnim spomenicima nađenim u Samom smederevu u blizini stare grobljanske crkve, gde je kako se vidi u antičko vreme bilo neko svetilište. Arhitektura prestola i cele crkvene zgrade upućuje da je objekat zidan od materijala, koji je ranije pripadao drugim građevinama. Pod u oltaru i u pevnicama izveden je rimskim opekama sa žigovima. Jedan deo ovih cigli Nemci su odneli iz Smedereva i njima patosali staze oko opasane pećine u bašti svoje ambasade.

 

Smederevo sa svojom okoloinom imalo je još u kasnoantičkom, odnosno ranovizantijskom periodu jaku crkvenu organizaciju. To je potvrđeno ne samo pisanim izvorima već i istraživanjima Smederevske tvrđave, kojom prilikom je otkrivena trikonhalna crkva iz XI – XI veka. U tom smislu moglo bi da se zaključi da je Staro groblje odžalo kultni kontinuitet i da je nastalo oko nekog hrišćanskog martirijuma, odnosno cemetralnog objekta. Verovatno je i Crkva Uspenja Presvete Bogorodice podignuta u cilju održavanja starog kulta. Može se predpostaviti da je materijal za prvobitnu crkvu donet sa obližnjeg rimskog svetilišta. Paganski hram i crkvica na groblju iniciraju mogućnost da je u podnožju Karađorđevog brda bilo naselje i u vreme Rimljana. Izvanredan pogleda na Dunav omogućuje da se odavde po lepom vremenu vidi daleko, što je bilo tipično za rimske naseobine.

U severnoj pevnici Grobljanske crkve, u podu, nalaze se rimske crkve sa žigovima, a nema tegula srednjevoekovnog formata. Znači da su tu one prvobitno postavljene. Paganski hram u vinogradu Luke Lukića treba povezati sa ovim ciglama od kojih su neke, dok još nisu bile pečene, dobile tragove prstiju ciglara koji ih je pravio. Na jednoj je utisnut trag psa koji je prešao preko njih čim su izvučene iz kalupa. Na zapadnoj fasadi crkvice uzidana je Meduza sa dve ptice u uglovima. Možda su ciglice i ovaj kamen iz Viminacijuma. Sudeći po neurednom slaganju kamena i cigle, kao i započetoj obradi doprozornika i stubova za žrtvenik, poslovi oko crkve obavljani su sa prekidima ili se zidalo na brzinu.

Crkva je sazidana između 1430 – 1456. godine kao sažeti trikonhos. Njeno kube naslanj se na pilastre. Fasade su ozidane kamenom i opekom sa vrlo malo rezanog ukrasa. Pod crkve je niži od nivoa dvorišta.

Hram je jednobrodna trikonhalna građevina vitkih razmera, nadvišena elegantnom osmostranom kupolom i sa uukrašenim fasadama u stilu moravske škole. Crkva spada mađu lepše spomenika sa kraja Despotovine. Njene karakteristike uglavnom upućuju na moravsku školu. Građena je naizmeničnom upotrebom polutesanog kamena i opeke. Živopisano je, ali ne i završeno, plitko plastično ukrašavanje fasade u stilu moravske arhitektonske škole. Raščlanjena je horizontalnim vencima. Jedino smederevska crkva, pored Ravanice iz moravske škole, ima u poljima slepih arkada dekorativno obrađen trokraki krst. Ovi stari arhitektonski elementi od terakote renije su primenjeni u Starom Nagoričinu i Bogorodici Leviškoj. Izuzetak kod spomenika na groblju je da nema zvonik, koji u moravskoj školi stoji iznad narteksa, kao što je u Ravanici. Odatle bi se moglo pretpostaviti da je Grobljanska crkva znatno starija i da je na njoj XIV ili početkom XV veka izvršena glavna opravka u onda vladajućem stilu. Međutim, građevinski materijal kojim je zidana crkvica istovetan je sa kamenom i opekom upotrebljivanom za izgradnju Tvrđave. To su rimske spolije i nadgrobni spomenici sa Mons Aureusa, Viminaciuma i Marguma. Taj detalj već upućuje na datiranje u doba podizanja Tvrđave. To je verovatnije nego da je nastala u vreme despota Stefana kada je Smederevo moglo imati neku crkvu. Model Grobljanske crkve stavljen je u ruke despota Đurđa na fresci na Oplencu datom zajedno sa ostalim srpskim vladarima, koji su podizali crkve, ali to nije dokaz da je crkvu podigao Đurađ Brnaković. Jasno je da Grobljanska crkva nije bila katedralni hram u kome su se skupljali građani prestonice, jer njeni skromni prostor može da primi jedva 100 ljudi. Biće da je ona u doba Despotovine bila samo manastirska crkva. Cem toga, ona nije podignuta kao mauzolej Brankovića, što znači da je morala postojati još jedna velika mitropolijska crkva i dvorska kapela. Despot Đurađ u njoj nije sahranjen iako je to navedeno u Vrdničkom letopisu. 

Epigrafski zapisi su različite sadržine i potiču iz raznih vremenskih perioda. Među najstarije po sadržini spada natpis koji je urezan iznad južnog prozora naosa i glasi „Znati se kad se sazda hram 1012“. Jedna grupa autora smatra da ova godina označava vreme podizanja crvke, što bi značilo da crkva spada u red najstarijih građevina na ovom području. Međutim, arhitektura crkve na pripada nizu građevina karakterističnim za XI vek, kao što govori urezani natpis. U prilog ovakve konstatacije ide i urezana godina 1012. na donjem delu haljine Sv. Trifuna. U svakom slučaju mora se uzeti u obzir živopis, kao i fresko malet na kome je urezan poznati nazpis da nije iz XI veka, već pripada periodu od XV do XVII veka. 

Kada je u pitanju rešavanje ovog problema, moraju se uzeti u obzir druge činjenice: da je natpis urezan oštrim predmetom i da su slova dosta neujednačena, odnosno kaligrafski nedoterana. Pisac tih slova pokazao je izvesnu nestručnost i nepoznavanje crkvenoslovenske azbuke. Pojedina slova liče na grčku azbuku, a reči su upotrebljene u ruskoj recenziji, što odgovara XVII – XVIII veku. U starim crkvenoslovenskim tekstovima reč znati veoma se retko sreće, a u ovakvom obliku sa ižicom na kraju moiže se reći da je gotovo i nema. Slična situacija i sa glagolom sazidati. Navedeni razlozi jasno ukazuju da urezana godina 1012. ne označava godinu podizanja crkve po našoj eri računjana godina. U vezi sa tim može da se predpostavi da ova godina nosi u sebi neko tajanstveni značenje ili neku eru koja nam za sada nije jasna, a čija vrednost odgovara XV veku. Izvesne indicije u rasvetljavanju ovog pitanja daju arheološka istraživanja Smederevske tvrđave, kojom prilikom su pronađena tri tanjira sa urezanom godinom 1118. Otkriveni tanjiri datovani su u XVI vek. S obzirom da brojka urezana u fresko malter Crkve na Groblju ima manju zbirnu vrednost za oko 106 godina, što može da odgovara početku ili polovini XV veka. Ova konstatacija inicira jedan drugi zaključak, da je u Smederevu početkom XVI veka živela posebna grupa stanovnika koja je došla sa Istoka i koja je imala svoju eru računjana godina. Istočno poreklo ove grupacije potvrđuju i orijentalni motivi na tanjirima. Pored navedenog natpisa, postoje još dva zgrafita koji se datuju u period od 1604 do 1698. godine, među kojima se ističe natpis koji govori o poseti patrijarha Arsenija. Na unutrašnjem prostoru crkve nalazi se ukupno 44 natpisa. Od ukupnog broja 7 natpisa je nedatovano, 19 je napisano latinicom, 8 grčkim slovima, jedan tajnom bukvicom a preostali ćirilicom. Najstariji natpis pominje 1012. godinu o kojoj je već bilo reči, a najmlađi 1914. Najviše natpisa je iz XVII veka, 11 iz XVIII, dva iz XIX i jedan sa početka XX veka. Prvi pouzdano datovani natpis potiče iz 1604. godine i pominje poljskog vlastelina Panlovskog. Od svih natpisa za nas su najvažniji natpisi koji pominju posetu pećkog patrijarha Jovana iz 1643. godina i Stefana Kovača iz 1703. godine.

Joakim Vujić je putujući po Srbiji 1826. godine zabeležio da je Crkva na groblju u funkciji parohijske crkve, a ne manastir. Pored navedenog Vujić je zabeležio da je Smederevo imalo oko 4000 duša i da je pomenuta Crkva, koju naziva „Gornjom“ bila mala i da se oseća potreba za većom. Takvu potrebu je shvatio Ljota Dimitrijeić, poznatiji kao Ljotić, koji je došao iz okoline Bitolja u Krnjevo, a oko 1860. godine prešao u Smederevo. Omah po dolasku u Smederevo sa zapadne strane Crkve Uspenja Presvete Bogorodice podigao je drvenu pripratu. U neposrednog blizini Crkve bila je grobnica rodonačelnika Ljote i njegove žene, koje je, iz neshvatljivih razloga izmeštena 1976. godine.

Grobljanska crkva obnovljena je 1930. godine kada je uklonjena i drvena priprata. 1941. na Crkvisu vršene popravke na oštećenjima izazvanim eksplozijom municije 5.6.1941. godine. Tom prilikom su nastale pukotine koje su nestručno popravljene pa su nastala oštećenja živopisa u severnom delu oltarske apside. 

Na grobljanskoj crkvi skromno se ponavljaju stari oblici sakralne arhitekture i slikarstva. Sloj maltera je vrlo tanak, sa dosta kreća i malo slame. Prvobitan crtež ugreban je na svežem malteru kod svitaka, nekih slova, haljina i draperija.

Živopisanje je vršeno odozgo. Protomajstor je obavio najteži posao u kubetu. Dao je proroke u zanosu sa gestikulacijama i tekstovima na svitcima. Crtež je nemiran, ali izrazit i živ. Koncepcija ovih portreta razlokuje se od donjih medaljona, gde je rađeno sa još više neurednosti i neujednačenosti. Međutim, tu su ratnici vanredno obrađeno. Na njima kao da je nastavak živopisa iz XV veka. Kvalitet živopisa u narteksu je slabiji, iako pokazuje iste stilske osobine kao u oltaru i kubetu. Odatle pretpostavka da je živopis morao da izvede protomajstor sa dva učenika. Majstor je radio kube i veće površine. Celokupno slikarstvo moglo bi biti jednovremena, ali i od jednog zografa. To se vidi i po tvrdoći, crtežu i nebrižljivosti u izradi nekih likova i scena. Stiče se utisak da je posao bio podeljen. Jedan slikar je radio jednu, a drugi drugu polovinu naosa. Scene na južnom zidu su komponovane sa istančanim osećanjem za proporciju, dok na severnim lepora nije bila važna. Dinamično je kockanje svirača i vojnika. Oplakivanje Hrista je puno drmakse snage. Pored sve neujednačenosti i mana slikarstvo ima svojih vrednosti, mada je bez izuzetnih osobina. Živopis u kubetu, oltaru i naosu ima uglavnom odlike XVI veka.

 

Tehnika živopisa odaje vizantijske vaspitanika, odnosno majstore iz Makedonije. Sudeći po bojama i tehnici slikaća celokupan živopis je nastao istovremeno od jedna grupe. Slikar koji je radio u kubetu imao je više prostora za figura Hrista, anđela i proroka, pa ih je dao u većim razmerama nego što su to uradili njegovi saradnici u donjim površinama crkve. Zografi, koji su dobili da živopišu ovu prostorno malu crkvu, želeli su da daju što više scena. Stoga su slikari potkupolnih delova razvili minijaturno slikarstvo. Prema toma razlika u živopisu kubeta i naosa sastoji se u proporcijama. Na to upućuje i malter, koji je svida isti i nema ga u dva sloja. Celokupno slikarstvo dato je u jednom tonu i istoj idejnoj ravnoteži cem ilustracije psalma Hvalite u svodu naosa. Možda nam ono odudara zbog prikazivanja većeg broja životinja, biljaka, leda i ljudi.

Jedino se može izdvojiti kasnije samostalnom dodan malter na južnom pilastru. U njega je slikar urezao konture lica i odela kod figure koje je tročetvrtinski okrenuo ka zapadu. Biće da je to neki spahije, koji je postao ktitor posle izrade celog živopisa. On može biti najkasnije iz početka XVIII veka.

Za vreme Despotovine Smederevo je pokazalo svoje bogate umetničke tradicije sa daleko kvalitetnijim izražavanjem, nego u vreme živopisanja fresaka u XVI veku.

Arheološka istraživanja potvrdila su pretpostavku da je Crkva podignuta kao grobna zadužbina i da je u njoj vršeno sahranjivanje svo do XVII veka. Tokom istraživanja u Crkvi je otkrivano 13 grobova. U grobu broj 1 bila je sahranjena bogata vlastelinka, bliska srodnica ktitora, a u grobu broj 13 bio je sahranjen veliki crkveni dostojanstvenik. Na takvu indentifikaciju upućuju grobni prilozi, fragment žetla i mirosaljka u grobu broj 13 i masivno liveni srebrni prsten sa inkrustacijom emajla i pozlate u grobu broj 1.

Istorijska istraživanja su dokazala da je crkva vremenom rušena i obnavljana. Jedna od značajnih obnova bila je 1703. godine, kada su je obnovili siromašni, a ne bogati. Druga obnova vezana je za 1930. godinu kada je uklonjena dozidana priprata na zapadnoj strani. Crkva je danas u potpunosti završena.

 Za tekst je korišćena literatura 

-Dr.Leontije Pavlovic - istorija Smedereva u reci i slici

-Mladjan Cunjak, Branislav Cvetkovic - Crkva Uspenja Presvete Bogorodice u Smederevu